खाना, पानी, हावा जतिकै अपरिहार्य मानिन्छ निद्रालाई पनि । गहिरो निद्राका लागि राती ७-८ घण्टा सुत्नुपर्छ । राती नै किन ? यसका केही कारण छन् ।

यद्यपि हामीमध्ये कतिपय दिउँसो सुत्ने गर्छौं । यसरी दिउँसो सुत्नेहरु दुईथरी हुन्छन्, एउटा रात्रिकालिन काम गर्नेहरु, अर्को दिउँसो फुर्सदमा आरम गर्नेहरु ।

चिकित्सक, नर्स, चालक, सेक्युरिटी गार्ड पेशा-व्यवसाय गर्नेहरुमध्ये कतिपयको ड्युटी रात्रिकालिन हुन्छ । उनीहरु राती काम गर्छन् र दिउँसो सुत्छन् । त्यसबाहेक अरु कति व्यक्ति हुन्छन् जसको दिउँसो सुत्ने बानी नै हुन्छ । खासगरी बिहानको खाना खाइसकेपछि सुत्ने गर्छन् ।

अवस्था, बाध्यता अनुसार त दिउँसो सुत्नु नै पर्‍यो । तर, यसलाई बानीकै रुपमा विकास गर्नु त्यती उचित हुँदैन ।

जब सूर्यअस्त हुन्छ तब विश्रामको समय आउँछ । दिनभर काम गर्छौं, खान्छौं, खेल्छौं, बोल्छौं, हिँडडुल गर्छौं । २४ घण्टाको यो समय-चक्रमा हामी जति सक्रिय हुन्छौं उत्तिनै जरुरी हुन्छ विश्रामको पनि ।

अतः विश्रामका लागि रातको समय अर्थात सूर्योअस्तपछि उपयुक्त हो । सामान्य अनुमान गर्न सकिन्छ, यो चराचर जगतमा अधिकांश प्राणी दिनभर जागा रहन्छ र राती निदाउँछ । उनीहरुले राती सुत्नुपर्छ भनेर पक्कै सुतेका होइनन् । यो प्रकृतिको विधान हो ।

सुत्नु र उठ्नुसँग समय अझ भनौं घडीको पनि खास अर्थ हुन्छ । कुन समयमा सुत्ने, कुन समयमा उठ्ने भन्ने कुरा हाम्रो शरीरले स्वयम्ले तय गरेको हुन्छ । यसकारण त राती निद्रा लाग्ने गर्छ । यसका लागि शरीरले रातकै समयमा विभिन्न हर्मोन पैदा गर्छ ।

राती अर्थात अँध्यारोमा हाम्रो शरीरले एक किसिमको हर्मोन पैदा गर्छ, मेलाटोनिन । यो हर्मोनको काम निद्रा व्यवस्थापन गर्नु हो । जबकि यो हर्मोन दिउँसोको समयमा त्यती धेरै पैदा हुँदैन ।

हाम्रो शरीरको आफ्नै घडी हुन्छ, जैविक घडी । शरीरको जैविक घडी दिन र रातको चक्र अनुरुप तय हुन्छ । २४ घण्टाको अवधिमा मान्छेको शरीरभित्र के–के हुन्छ ? कसरी शरीरले काम गर्छ भन्ने कुरालाई आधार बनाएर जैविक घडीको अवधारणा ल्याइएको हो । यस अन्र्तगत हरेक घण्टा, मिनेटमा शरीरभित्र फरक फरक किसिमको परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । यही परिवर्तनअनुसार हामीलाई भोक लाग्ने, तिर्खा लाग्ने, अल्छी लाग्ने, उर्जा जाग्ने, विश्राम गर्न मन लाग्ने, काम गर्न जाँगर चल्ने हुन्छ ।

शरीरको जैविक घडी अनुसार कुन समयमा शरीरले के खोज्छ भन्नेकुराको पनि अध्ययन भएको छ । सोही अनुसार हामीले सही समयमा सही काम गर्नु जरुरी हुन्छ । जस्तो निद्राको पनि निश्चित समय तालिका छ, हाम्रो शरीरले तय गरेको । जब हामी सो समय तालिकामा सुत्ने, निदाउने गर्दैनौं सोको क्रमभंग हुनपुग्छ । यसले गर्दा निद्रामा गडबडी आउँछ । निद्रा गडबड हुनु भनेको स्वास्थ्य गडबड हुनु हो ।

जैविक घडी अनुसार राती खासगरी ११–१२ बजेको समयमा जागा रहनु भनेको पित्त विकार, अनिद्रा, नेत्ररोग, कलेजोरोग र बुढ्यौलीलाई बढाव दिनु हो ।